'ART MEME' - VỊ HÀI HƯỚC TRONG HỘI HỌA

Thậm chí, chiếc meme (những hình ảnh, GIF, clip hoặc nội dung văn bản mang tính hài hước, châm biếm, được lan truyền rộng rãi trên Internet và mạng xã hội) ấy còn có thể làm điều đó chỉ trong vài giờ, nhờ vào sức mạnh của Internet và mạng xã hội. Tuy vậy, công bằng mà nói, nếu một bức tranh được bảo tồn tốt có thể tồn tại hàng thế kỷ, vòng đời của meme thường được tính bằng ngày, có khi là giờ. Ngắn ngủi như thế nhưng trong thời đại hiện tại, khó có thể phủ nhận sự quan trọng của meme trong việc tăng độ nhận diện của các kiệt tác trăm tuổi. Chỉ cần một tấm ảnh (có thể rõ nét, cũng có thể mờ mịt) của một bức tranh bất kỳ, vài dòng ghi chú hài hước nói về một trải nghiệm phổ quát của con người, hoặc chèn vào một đoạn âm thanh đang viral, hay tận dụng định dạng video “zoom giật” phổ biến hiện tại, bạn đã có trong tay một meme nghệ thuật.

Nàng Mona Lisa đầu tóc rối bời vì deadline, hay khung cảnh Bữa ăn cuối cùng thiếu vắng 12 môn đồ do lệnh giãn cách xã hội… những kiểu meme này thường sử dụng ngôn ngữ phổ thông để nói về một hiện tượng xã hội, để chọc cười, để chia sẻ một trải nghiệm mà số đông đều thấm thía. Nói sâu xa hơn, chúng đang làm mờ ranh giới giữa nghệ thuật - vốn được xem như thú vui độc quyền của giới tinh hoa - với văn hóa đại chúng. “Meme là nghệ thuật đường phố của Internet”, cây viết J’Nae Phillips đưa ra so sánh như vậy trên nền tảng nhiếp ảnh Darklight Digital. “Meme đòi hỏi sự sáng tạo và hiểu biết từ cả tác giả lẫn khán giả, khiến chúng trở thành một trong những loại hình nghệ thuật tương tác nhất hiện nay.” Còn những tài khoản tạo và đăng tải meme, theo lời của nghệ sĩ Cem A, “có thể được xem như những tác phẩm nghệ thuật, lẫn nơi trưng bày, lẫn buổi trình diễn. Meme không tuân theo quy luật của bất kỳ định nghĩa nào”.

Quả thật, meme đang mở ra những cuộc thảo luận một cách gần gũi và thoải mái nhất. Cũng giống như nghệ thuật, chúng giúp chúng ta hiểu, phê bình và chia sẻ suy nghĩ của bản thân về thế giới, cùng với một tiếng bật cười. Bản chất của meme có thể là một trò đùa cợt nhả, nhưng không gì có thể thoát khỏi ánh nhìn của meme, dù đó là họa sĩ thời Phục hưng, hay những bậc thầy hội họa Việt Nam.

Tác phẩm năm 1866 do họa sĩ người Pháp Auguste Toulmouche thực hiện đã trở thành một tuyên ngôn cho những nạn nhân của thói phân biệt giới tính, sang chấn thế hệ, cũng như hàng loạt các áp lực đang đè lên con người hiện đại hàng ngày. Trên thực tế, La Fiancée Hésitante, hay Nàng Dâu do dự, mô tả ngày cưới trọng đại của một người phụ nữ, nhưng cuộc hôn nhân ấy không đến từ tình yêu mà đã được sắp đặt từ trước. Ánh mắt của nhân vật chính, mặc cho nàng đang ăn vận một bộ váy xinh đẹp đến nhường nào, mặc cho cô phù dâu đang nhẹ nhàng khuyên bảo nàng bằng một nụ hôn trên má, chứa đựng biết bao nỗi chán chường, như thể sức chịu đựng của nàng đã đến giới hạn - cũng không khác con người hiện đại.

Bức tranh sơn dầu này được Picasso hoàn thành khi ông mới 15 tuổi. Trong tác phẩm, một bệnh nhân nằm liệt giường đang được bác sĩ - đại diện cho Science (Khoa học), và một nữ tu - đại diện cho Charity (Lòng bác ái) thăm khám. Bức tranh được trưng bày tại Triển lãm Mỹ thuật Tổng hợp tổ chức tại Madrid cùng năm, mang về cho họa sĩ nhí một Giải thưởng danh dự. Có thể nói đây là tác phẩm đỉnh cao của Picasso sau những năm được đào tạo chính quy, nhưng như lịch sử đã ghi lại, ông đã quyết định rời xa phong cách này và tạo nên một định nghĩa nghệ thuật mới của riêng mình. Science and Charity vẫn lột tả trọn vẹn tài năng hội họa không thể chối cãi của ông. Rồi đến thế kỷ XVI, bức tranh được tận dụng để minh họa cho những khoảnh khắc “thập tử nhất sinh” (như khi bị cảm nhẹ), hoặc làm phông nền cho những lời trăn trối hài hước.

Sàn đấu giá Sotheby’s nhận định Người hát dân ca là một tác phẩm điển hình của họa sĩ Nguyễn Phan Chánh. Sử dụng tông nâu trầm đặc trưng, ông vẽ hai cô gái ngồi xổm đối diện nhau. Họ đội nón quai thao, cầm quạt, mặc áo nâu quần lĩnh và đi chân đất. Giám tuyển Ace Lê còn chỉ ra rằng bố cục nghệ sĩ sử dụng tạo cảm giác như người xem cũng đang ngồi xốm bên cạnh hai cô gái, suồng sã mà gần gũi. Quả thật, họa sĩ Nguyễn Phan Chánh đã luôn vẽ lại những khoảnh khắc đời thường một cách chân thực, và bức tranh trong danh sách những tác phẩm Việt đắt giá nhất mọi thời đại này cũng đang được cư dân mạng lan truyền với những nội dung đời thường nhất, như chuyện cơm nước, “nấu xói” đồng nghiệp…

Họa sĩ Lê Phổ, người bạn đồng niên đồng khóa của họa sĩ Mai Trung Thứ đã khẳng định: “Người vẽ đẹp nhất ở khóa chúng tôi, đó là họa sĩ Mai Trung Thứ”. Quả thật, đến nay Mai Trung Thứ không còn là cái tên cần phải giới thiệu khi nhắc đến nền mỹ thuật Việt. Nét cọ mỏng nhẹ của ông lướt trên lớp lụa mềm mại mô tả một Việt Nam đầy màu sắc, sống động và tươi sáng.

Ở ông hội tụ nhiều ảnh hưởng phương Đông nhất, cũng lưu giữ nhiều chất liệu thuần Việt nhất. Ông cũng là một trong những họa sĩ Việt Nam có nhiều tác phẩm được “chế” thành meme nhất, tiêu biểu là bức Thưởng trà mô tả thú vui uống trà tao nhã của người Việt. Bạn nghĩ hai nhân vật chính đang nói gì? Có cả trăm triệu câu chuyện, và như một lẽ thường tình, hầu hết đều sử dụng ngôn ngữ mạng.

CÁT (Tổng hợp)